Arður af náttúruauðlindum, hver nýtur hans? Unnið eftir erindi á málþingi um auðlindir Íslands 11. apríl 2015.

 

Ég mun nálgast umræðuefnið frá nokkuð þrengra sjónarhorni en gert hefur verið í erindunum hér á undan og fyrst og fremst horfa til þeirra náttúruauðlinda sem eru fénýttar, þ.e. notaðar til að skapa seljanlega vöru eða verðmæti. Auðlindir er víðtækt hugtak og tekur m.a. til landgæða sem notuð eru í margvíslegri starfsemi, jarða til búskapar, jarðhita til framleiðslu í gróðurhúsum o.s.fr. Ég ætla ekki að fjalla um það allt heldur eingöngu þær náttúruauðlindir sem notaðar eru í stórfelldum atvinnurekstri þar sem markmiðið er að skapa tekjur fyrir þann sem auðlindina nýtir.

Auðlindaþversögnin
Áður en ég byrja á því vil ég minnast á nokkuð sem kalla má auðlindaþversögnina. Lönd heimsins eru misjöfn að því leyti hvort í þeim finnast fénýtanlegar náttúruauðlindir eða ekki. Þegar litið er yfir heiminn og efnahagslega stöðu einstakra landa virðist sem mikið samhengi sé milli þess að auðlindir séu til staðar og að efnahagur sé bágur, hagvöxtur sé lítill, veikt atvinnulíf og mannauður lítill. Í einu orði sagt þetta eru fátæk ríki. Fjölmörg dæmi eru um þetta í Afríku og víðar.

Skýringin er oftast sú að auðlindirnar eru nýttar af erlendum aðilum. Þessi ríki hafa ekki bolmagn til að nýta auðlindirnar sjálf. Nígería er olíuauðugt land, þar eru um 2,7% af olíuvinnslu heimsins en það er um leið eitt fátækasta ríki í heimi en fátækt einkennir ekki þá sem nýta olíuauðlindir landsins. Ástæðan er yfirleitt sú að í þessum löndum er einokun eða fákeppi um nýtingu auðlindanna, það er mikil pólitísk spilling en líka oft á tíðum fáfræði, kunnáttuleysi og mér liggur við að segja heimska og trúgirni. Menn trúa því einfaldlega að menn hafi hag af þessum auðlindum án þess að hugleiða hvernig. Það virðist einnig eiga við hér á landi.

Þetta ástand og þeir peningar sem valdhafa fá út úr þessu verður til þess að ekki er hugað að öðru. Lítil fjárfesting er í öðrum atvinnuvegum, innviðum samfélagsins hvort sem litið er á efnahagslega eða félagslega innviði, og mannauður og félagsauður er vanræktur. Þetta er því miður sú mynd sem víða blasir við þegar litið er yfir auðlindir í heiminum en sem betur fer ekki alls staðar. Hjá nágrönnum okkar í austri, í Noregi, er staðið er að málum með allt öðrum hætti og auðlindirnar nýttar fyrst og fremst fyrir fólkið í landinu. Þetta segir okkur líka að hér gildir hið fornkveðna að sá veldur sem á heldur. Það sem skiptir máli er hvernig þjóðirnar, hvernig við sem þjóð göngum um okkar auðlindir. Þetta segir okkur að það er ekki nóg að hafa auðlindirnar, að hafa fiskinn í sjónum, orkuna í fallvötnunum, náttúrurfegurð landsins, þetta er spurningin um hvernig með þetta er farið.

Auðlindarenta og þjóðartekjur
Áður en ég kem að skiptingu auðlindaarðsins ætla ég að þreyta ykkur með því að fara í nokkur hugtök sem þið kannist við og skipta máli í þessu sambandi eins og landsframleiðslu og þjóðarframleiðslu einkum til að undirstrika muninn á þeim og útskýra hugtakið renta. Landsframleiðsla er heildartekjur af innlendri efnahagsstarfsemi og innlendur þýrir hér allir aðilar sem hér eru skráðir, einstaklingar og félög, þar með talin félög í eigu erlendra aðila. Þjóðartekjurnar eru hins vegar það sem eftir stendur þegar við erum búin að draga frá það sem fer til útlanda sem eignatekjur, arður, vextir o.s.fr. og bæta við samsvarandi tekjum sem Íslendingar fá erlendis frá.

Hugtakið renta, sem ég nota mikið hér á eftir, er í hagfræði skilgreint á einfaldan hátt. Atvinnustarfsemi gefur af sér tekjur sem eru söluverð þeirrar vöru sem framleidd er. Séu öll efnisleg aðföng og þjónusta dregin frá stendur eftir eitthvað sem við köllum virðisauki eða þáttatekjur, það er að segja samanlagðar tekjur allra þeirra sem koma að framleiðslunni með vinnu, fjármagni eða leggja til land eða auðlindir. Ef við drögum frá þessum þáttatekjum launin, þ.e. endurgjald fyrir vinnu, og síðan allar fjármagnstekjur af starfseminni, þ.e. arð, vexti, leigu o.s.fr., þ.e. greiðslur til allra sem lagt hafa fram fjármagn til framleiðslunnar og eftir stendur einhver jákvæður mismunur er það renta, það er að segja tekjur umfram það sem þarf til þess að framleiða vöruna, kosta vinnuna og greiða fyrir fjármagnið.

Í markaðshagkerfi myndast renta ekki nema að einhverjar takmarkanir séu á aðgangi að einhverju því sem nauðsynlegt er til framleiðslunnar. Í samkeppni með opnum aðgangi eyðist öll renta. Takmarkanir á aðgengi geta verið náttúrulegar en þær geta líka falist í aðgangsstýringu. Náttúrulegar takmarkanir eru t.d. þær að það virkjar ekki nema einn sama fossinn og sá sem fær leyfi til þess er í vissri einokunaraðstöðu. Annað dæmi um takmarkanir eru t.d. í sjávarútvegi þar sem aðgangi að auðlindinni er stýrt með ákveðnu kerfi. Þessar takmarkanir þýða að einhverjir aðilar eru annað hvort í einokunaraðstöðu, stunda fákeppni eða hafa einkaleyfi. Það eru þeir sem geta fénýtt auðlindina og fengið rentu.

En renta er ekki sjálfsögð. Hún er ýmsu háð ekki síst verð á þeirri vöru sem framleidd er þ.e. markaðsverðinu. Hún er þess vegna breytileg og getur sveiflast mikið til. Sem dæmi um mikla sveiflu má nefna það að eftir hrunið lækkaði gengi íslensku krónunnar mikið sem hafði þær afleiðingar að söluverð íslenskrar útflutningsvöru hækkaði mjög mikið mælt í íslenskum krónum. Verðmæti íslenskra sjávarafurða sem var eitthvað um 150 milljarðar hækkaði á fáum árum í nálægt 250 milljarða króna án þess að um verulegar magnbreytingar væri að ræða. Það er sem sagt verðsveifla sem skapaðir þennan aukna arð og hækkaði rentuna. Fleiri dæmi mætti nefna m.a. um verðlækkanir sem dregið geta úr eða eytt allri rentu. Rentan er sem sagt engin gefin stærð en er síbreytileg eftir markaðsaðstæðum.

Arður af náttúruauðlindunum
Snúum okkur að því sem ég ætlaði aðallega að fjalla um þ.e. arðinum af þeim náttúruauðlindum sem fénýttar eru og við tölum um að séu í þjóðareign. Mér sýnast mínar niðurstöður í stóru dráttunum í samræmi við það sem fram kom hjá Sigurði Jóhannessyni hér áðan en stærðargráðan kann að vera eitthvað önnur sem mér virðist stafa af mismunandi aðferðafræði og nálgun. Það sem ég ætla að fjalla um er annars vegar orkuauðlindin, þar sem ég greini á milli orku til upphitunar og orku til rafmagnsframleiðslu og þar greini ég aftur á milli raforkusölu til almennra notenda og raforkusölu til stóriðju. Hins vegar ætla ég að ræða um fiskveiðiauðlindina en sleppi náttúrufegurðinni og náttúr landsins að öðru leyti, ekki vegna þess að hún sé einskis virði heldur vegna þess að arður af henni er tormælanlegur með þeirri aðferð sem ég beiti en það gæti breyst ef til þess kemur að aðgangur að henni verði takmarkaður og seldur hvort heldur er af landeigendum eða ríkinu. Ég ætla að fara fljótt í gegnum það hvernig ég met rentuna í þessari starfsemi. Höfum í huga skilgreiningu rentunnar, þ.e. tekjur af starfsemi að frádregnum öllum kostnaði þar með töldum fjármagnskostnaði.

Jarðorka til húshitunar
Ég tek fyrst fyrir jarðorku til húshitunar. Í því efni byggi ég ekki á eigin athugunum en styðst við skýrslu sem unnin var fyrir Orkustofnun. Í henni var arðurinn af jarhitaorku til upphitunar metinn á 67 milljarða króna. Aðferðin hygg ég að hafi verið að meta arðinn m.t.t. staðgönguorku, þ.e. hvað kostnaðurinn yrði ef notaður hefði verið annar tiltækur orkugjafi svo sem gasolía. Þetta er há fjárhæð og trúlega er þetta mesti arður af einstökum notum af náttúruauðlindum þjóðarinnar.

Raforka til almennra nota
Raforka til almennrar notkunar. Þar hef ég eingöngu tölur frá Landsvirkjun sem er með stærsta hluta þessarar orkuframleiðslu. Landsvirkjun selur um 13.000 gígawattstundir af rafmagni. Þar af fara um 15% eða 2000 gígawattstundir til almennra notenda. Ég notaði tölur úr síðustu ársskýrslu LV um meðalmarkaðsverð á raforku í Evrópu og meðalmarkaðsverð hjá LV. Meðalmarkaðsverð í Evrópu segir LV vera 57 – 66 USD/megawattstund eða 7.500 til 8.500 kr./Mwst en meðalmarkaðsverð hjá LV er um 4.000 kr./Mwst. Raforkuverð til almennra nota er því verulega lægra hér en í Evrópu. Vegna fjarlægðar frá evrópskum mörkuðum er erfitt að segja hvað við þyrftum að borga fyrir orku sem þaðan væri komin eða hvað við gætum selt hana á til útflutning en til að leggja gróft mat á þessa hluti miða ég við að það verð væri 75% af meðalmarkaðsverðinu. Mismunurinn miðað við það væri 1.600 til 2.400 kr./Mwst sem samsvar rentu að fjárhæð 3 – 5 milljarðar króna. En þetta er eins og áður segir einungis um 15% raforkuframleiðslunnar.

Orkusala til stóriðju
Ef orkusala til stóriðju er tekin fyrir með sama hætti þá eru um 85% raforkunnar seld til hennar eða um 11.000 gígawattstundir. Ef miðað er við sama meðalmarkaðsverð í Evrópu og áður og meðalverð orku til stóriðju frá LV sem er skv. ársskýrslunni 26 USD/Mwst er mismunurinn 14 USD/Mwst sem verð orku hér er lægra en í Evrópu miðað við að til sölu þangað fengjust hér 70% af meðalmarkaðsverðinu þar. Þessi munur á verðlagi sem hefur mikið að segja. Miðað við hann er rentan í orkuframleiðslu til stóriðju 20 – 28 milljarðar króna. Eins og fram kom hjá Sigurði er afkoma LV með þeim hætti að ekki er hægt að tala um að renta af auðlindinn komi fram hjá henni en hún rennur þá til þess aðila sem kaupir orkuna með sama hætti og í orkusölu til upphitunar og almennrar orkunotkunar.

Fiskveiðiauðlindir
Fiskveiðiauðlindin er það síðasta sem ég ætla að ræða hér. Á árinu 2013 var söluverðmæti íslenskra sjávarafurða um 271 milljarður króna samkvæmt upplýsingu Hagstofu Íslands. Samkvæmt sömu heimild var kostnaður í fiskveiðum og fiskvinnslu þ.e. launakostnaður og annar framleiðslukostnaður án veiðigjalda og kostnaðar af fjármagni um 188 milljarðar króna. Þá fáum við svokallað EBITDA sem er þá 83 milljarðar króna á því ári. Þá þarf að taka tillit til kostnaðar af fjármagni, þ.e. hvað það kostar að eiga öll þau skip, hús, vélar og annan búnað sem til veiða og vinnslu sjávarafurða er notaður. Ég reiknaði þann kostnað vera 30 milljarðar á ári og miðaði við nokkuð glöggt mat á núvirði allra þessar eigna sem gert var fyrir fáum árum og þess má geta að þessi fjárhæð 30 milljarðar er lægri en kemur fram í ársreikningum sjávarútvegsfyrirtækja sem afskriftir og vaxtagreiðslur. Þá standa eftir sem mismunur á tekjum og kostnaði að meðtöldum fjármagnskostnaðinum 53 milljarðar króna sem er þá renta af fiskveiðiauðlindinni.

Auðlindirnar samtals
Ef við tökum þetta saman er auðlindarentan í þeim flokkum sem ég hef farið yfir samtals um 149 milljarðar króna. Þar af er rentan í jarðvarma til upphitunar stærst en fiskveiðiauðlindin ekki langt undan eins og sjá má í töflunni.

Jarðvarmi til hitunar um                   67 mrd. kr.
Rafmagn til almennrar sölu um        4 mrd. kr.
Rafmagn til stóriðju um                   25 mrd. kr.
Fiskveiðar um                                   53 mrd. kr.
Samtals auðlindarenta um             149 mrd. kr.

Á kökuritinu má sjá hvernig auðlindarenta skiptist hlutfallslega á milli þátta hennar. 45% koma frá jarðvarma til upphitunar, fiskveiðar eru með 36%, stóriðjan með 17% og almenn rafmagnsnotkun 3% en sú talan er vanmetin þar sem sala OR er ekki meðtalin.

Hver fær auðlindarentuna?
Það er ekki nóg að spyrja og svara því hvort auðlindarenta skapist. Það sem skiptir ekki síður máli er hverjir fá hana. Hvað jarðvarmann varðar má segja að hitaorkan sé seld á undirverði, þ.e. það eru kaupendurnir sem njóta rentunnar. Þannig fær hinn almenni notandi hlutdeild í auðlindinni. Sama gildir um rafmagn til almennra nota þótt í minna mæli sé. Í báðum tilvikum rennur auðlindarentan til almennings í landinu. Að hluta til á hið sama við um orkusölu til stóriðju. Þar er það einnig kaupandi orkunnar sem nýtur rentunnar með því að kaupa orkuna á svo lágu verði sem raun bert vitni. Ríkið tekur til sín einhvern lítinn hluta með því að lagður var á orkuskattur um 2 milljarðar og þar af greiddu iðjuverin um 1,4 milljarða.

Í fiskveiðunum fá seljendur fiskafurða rentuna til sín. Þeir fá tekjurnar af sölunni og þar með um 43 milljarða í rentu, þ.e. alla rentuna að frádregnum ca 10 milljörðum sem lögð eru á sem veiðigjöld.

Töflurnar hér að neðan sýna hvernig rentan skiptist milli ýmissa aðila. Fyrri tafla sýnir hvernig hún skiptist á milli kaupenda afurða auðlindarinnar og seljenda þeirra svo og ríkisins.

	Renta	Kaupendur	Seljendur	Ríkið
Jarðvarmahitun	67	66,8	0	0,2
Rafmagn almenn notkun	4	3,8	0	0,2
Rafmagn stóriðja	25	23,6		1,4
Fiskveiðar	53		43	10
SAMTALS	149	94,2	43	11,8
Ríkið fær orkuskatt, sérst veiðigjald og t.sk af rentu

 

	Almenningur þmt ríkið	Innlendir eigendur	Erlendir eigendur
Jarðvarmahitun	67	0	0
Rafmagn, almenn notkun	4	0	0
Rafmagn, stóriðja	1,4	0	23,6
Fiskveiðar	10	43
SAMTALS	82,4	43	23,6

Ekki er síður mikilvæg skiptingin á milli erlendra og innlendra aðila, þar með einnig milli almennings og annarra innlendra aðila, sem síðari taflan sýnir. Þar kemur í ljós að eigendur auðlindanna, almenningur beint eða í gegnum ríkissjóð fær í sinn hlut um 82 milljarða af þessum tæpu 150 milljörðum og það að langmestu leyti í gegnum sölu á orku á lágu verði til almennings. Aðrir innlendir handhafar rentu eru eigendur sjávarútvegsfyrirtækja, sem fá í sinn hlut rentuna í fiskveiðum að frátöldum veiðigjöldum. Renta af orkusölu til stóriðju fer hins vegar nær öll úr landi og verður enn frekar svo eftir að yfirlýst stefna er að afsala þjóðinni síðustu restinni af orkuskatti á stóriðju. Þessar tölur sýna að þjóðin sem eigandi auðlindarinnar fær um 60% auðlindarrentunnar í sinn hlut en um 40% renna til einkaaðila innlendra og erlendra.

Auðlindirnar og efnahagslífið
En það er fleira en skipting auðlindarentunnar sem skiptir máli þegar þýðing auðlinda fyrir efnahagslífið er skoðuð. Hluti af tekjumynduninni, virðisaukanum, kemur fram í launum þeirra sem við auðlindatengda framleiðslu starfa og annar hluti eru fjármagnsgjöld til erlendra aðila. Þeir sem fegra vilja hlut stóriðjunnar grípa yfirleitt til þess að tala um útflutningsverðmæti og bera það saman milli atvinnugreina eins og nýlega var gert með álframleiðslu og sjávarútveg. Slíkur samanburður er villandi. Það sem skiptir máli er virðisaukinn sem verður eftir í landinu, þ.e. tekjurnar sem íslenskir aðilar sitja eftir með. Samanburður á milli áliðnaðar og sjávarútvegs á þeim grunni er sýndur í kökuritunum hér á eftir sem byggja á árinu 2010 en hlutföllin hafa ekki breyst mikið síðan.

Fyrst er til að taka að þrátt fyrir að munur á söluverðmæti afurða sé ekki mikill eða um 260 milljarðar á móti um 230 milljörðum er mikill munur á virðisaukanum eða um 160 milljarðar í sjávarútvegi á móti um 60 milljörðum í álverum. Hitt sem skilur á milli er að nær allur virðisaukinn í sjávarútvegi lendir í höndum innlendra aðila (litið er framhjá vöxtum útgerðar úr landi, sem eru nokkrir en ekki afgerandi) en í áliðnaði eru það einungis um 25 % virðisaukans sem verða eftir í landinu. Í fjárhæðum er virðisauki innlendra aðila eða tekjur þeirra af sjávarútvegi yfir 160 milljarðar króna eða næstum tífaldur virðisauki íslenskra aðila af áliðnaði sem er um 17 milljarðar króna.

Hvað réði ferðinni?
Orkusala til stóriðjan skilar þjóðarbúinu litlu þrátt fyrir ábatasöm iðjuver og arður af fiskveiðiauðlindinni fellur til takmarkaðs hluta þjóðarinnar. Virðisauki í nýtingu auðlindanna er mikill en rennur ekki til eigenda þeirra. Spyrja af hverju svo sé þegar allt fyrirkomulag um þessa starfsemi er byggt á lögum og samningum gerðum af þeim sem fara með hagsmuni almennings. Tilgangurinn getur ekki hafi verið sá að ræna þjóðina réttmætu tilkalli til arðs af auðlindunum svo aðrar skýringar hljóta að vera til.

Aðalorsök lítilla skila á rentu í raforkusölu liggur í lágu orkuverði til stóriðju. Orkusala á Íslandi byggðist upphaflega á almenningsveitum sem ekki voru reknar í hagnaðarskyni en höfðu það markmið að dreifa rafmagni og heitu vatni til íbúa á tilteknu svæði á sem hagstæðustu verði. Þeim var jafnvel ekki ætlað að greiða niður stofnkostnað. Kostnaðarverðlagning réði ferðinni. Greiða átti fyrir þjónustuna það sem kostaði að halda henni uppi en ekki það verð sem hugsanlega fengist á markaði þar sem eftirspurn og framboð ráða niðurstöðunni.

Þessi sjónarmið virðast hafi verið ríkjandi allt til síðustu stórvirkjana. Litlar upplýsingar hafa verið gefnar um arðsemi virkjana en á sínum tíma kom fram að Landsvirkjun taldi Kárahjúkavirkjun gæfi ásættanlega ávöxtun eigin fjár. Það mat bendir til þess að viðhorf Landsvirkjunar hafi verið að fá allan kostnað greiddan en ekki það að skapa rentu af auðlindinni. Sömu viðhorf má einnig finna í umræðu um fiskveiðistjórnun og um veiðigjöldin, sem í upphafi var eingöngu ætlað að skila tekjum til að greiða þann kostnað sem hið opinbera hefur af atvinnugreininni. Skil á auðlindaarði til þjóðarinnar var ekki tilgangurinn.

Afhending gæða á kostnaðarverði leiðir til þess að sú renta sem hugsanlega felst í nýtingu gæðanna fellur öll kaupandanum í skaut. Húseigendur njóta lágs verðs á heitu vatni og rafmagni, stóriðjuver njóta enn lægra verðs á orku til þeirra og útgerðin nýtur veiðiheimilda sem hún fær án endurgjalds. Rekstraraðilar fénýta eðlilega þessi gæði eftir því sem aðstaða þeirra leyfir. Spurningin er hvernig stendur á því að í þjóðfélagi sem lifir og hrærist í umhverfi þar sem markaðurinn hefur verið settur í dómarasæti um verðmæti flestra hluta skuli hann ekki hafa verið látinn ráða verðlagningu þessara gæða eins og annarra?

Við því er vafalaust ekkert einhlítt svar en hluti skýringarinnar kann að vera að ruglingsleg hugmyndafræði um efnahagslegan ábata af fjárfestingu, einkum erlendri fjárfestingu, hafi leitt til þess að markaðsverðlagningu var ekki beitt við úthlutun þeirra gæða sem felast í heimildum til nýtingar á auðlindum þjóðarinnar hvort sem um var að ræða orku eða fiskveiðiheimildir. Orkan var ekki seld á markaðsverði og fiskveiðiheimildir ekki seldar eða leigðar hæstbjóðendum. Þetta hefur verið réttlætt með meintum óbeinum ábata af viðkomandi starfsemi, atvinnusköpun og jákvæðum byggðaáhrifum.

Sú hugmyndafræði sem réði ferðinni hvað stóriðju varðar var einföld. Selja orku á kostnaðarverði og fá í staðinn erlenda fjárfestingu sem skapar atvinnu og borgar skatta. Þetta hljómar vel en hefur reyndist tálsýn ein. Að hluta byggist þessi hugmyndafræði á ranghugmyndum um þá blessun sem á að felast í erlendri fjárfestingu og enn í dag fá sumir ráðamenn vart vatni haldið þegar erlenda fjárfestingu ber á góma. Staðreyndir um erlendar fjárfestingar standa ekki undir þessum væntingum. Þær eru að því leyti sambærilegar við erlenda lántöku til fjárfestingar að í báðum tilvikum renna fjármagnstekjurnar úr landi annað hvort sem arður eða vextir. Kostur við beina erlenda fjárfestingu getur verið að hinn erlendi fjárfestir taki á sig áhættu sem ella væri hjá innlendum lántaka. Reynslan sýnir að þessari áhættu er yfirleitt létt af fjárfestunum með fjárfestingasamningum við opinbera aðila.

Við eðlilegar markaðsaðstæður er eini ávinningur lands af erlendri fjárfestingu, fyrir utan hugsanlegan auðlindaarð, þær skatttekjur sem greiddar eru af hagnaði af starfseminni. Á það einkanlega við þegar full atvinna er fyrir hendi eins og verið hefur lengst af hér á landi. Einhver óbeinn ávinningur af hærri launum hjá hinum erlenda aðila kann að vera til staðar sem og not af nýrri tækniþekkingu. Hvorugt er líklegt til að hafa haft mikið að segja hér á landi. Með því að framselja auðlindaarðinn í hendur þess sem fjárfestir eru væntanlegar skatttekjur það eina sem eftir situr sem efnahagslegur ávinningur af starfseminni.

Þessi hugmyndafræði er afbrigði af þeirri brauðmolahagfræði sem einnig einkennir umræðu um fiskveiðauðlindina þegar fullyrt er að ofurhagnaður stórútgerðanna skili ábata inn í efnahagslífið sem hyrfi ef hagnaðurinn rynni til annarra en þeirra sem fá hann nú.

Af hverju skilar rentan sér ekki?
Enginn vafi er á því að mikil renta er af orku- og fiskveiðiauðlindum en af hverju skilar hún sér ekki til þjóðarinnar. Sú hugmyndafræði sem stýrt hefur för er stór hluti skýringarinnar en að auki hafa stjórnvöld gert ráðstafanir eða ekki aðhafst í tilteknum málum með þeim afleiðingum að hagur fyrir þjóðina af þeirri starfssemi sem byggir á nýtingu auðlindanna hefur orðið enn minni en ella hefði verið. Þannig hefur til viðbótar við framsal auðlindarentunnar verið gengið þannig frá hnútum að skatttekjur hafa einnig horfið að mestu leyti. Í eftirfarandi upptalningu er reynt að telja upp þau atriði sem telja má að séu þess valdandi að hlutur þjóðarinnar í arðinum af orkusölu til stóriðju er lítill sem enginn og í fiskveiðum minni en efni standa til.

Hvað orkuauðlindina varðar má benda á eftirfarandi atriði:

• Með orkusölu til stóriðju var öll auðlindarentan framseld iðjuverunum með of lágu verði í upphafi. Tenging orkuverðsins við álverð færði stóran hluta af rekstraáhættu iðjuveranna á orkusalann og gerði það líka að verkum að landið hefur ekki notið hækkunar á orkuverði á heimsmarkaði. Langir orkusölusamningar tryggja fjárfestingu orkukaupandans og binda hendur seljandans við verðákvörðun að samningstímanum loknum.
• Ívilnandi skattareglur, hraðar afskriftir o.fl. gerir það að verkum að enginn skattalegur hagnaður myndaðist fyrr en eigandinn hafði fengið fjárfestingu sína til baka og skatttekjur landsins eru engar á meðan.
• Enginn skattur var lagður á nýtingu orkunnar í upphafi og síðari tilraun til þess hefur verið dregin til baka.
• Við stofnun iðjuveranna var tekjuskattshlutfall félaga yfir 30- 50% en var lækkað allt niður í 15% sem hefur helmingað hugsanlegar skatttekjur.
• Engar hömlur eru á fjárhagsleg samskipti innan þeirra samstæðna sem eiga iðjuverin. Sá hagnaður sem við eðlilegar aðstæður ætti að koma til skattlagningar er lækkaður með greiðslum til tengdra aðila fyrir tækniaðstoð, söluþjónustu o.fl. Vaxtagreiðslur til tengdra aðila, sem oft eru í skattaskjólum, eru án takmarkana og með samningunum við Reyðarál var lokað fyrir þann möguleika að gera breytingu þar á. Ekkert eftirlit virðist vera með verðlagningu í viðskiptum við tengda aðila.

Með sama hætti má telja upp ýmis atriði sem leiða til þess að almenningur í landinu nýtur í litlu þess góða hagnaðar sem er af nýtingu fiskveiðiauðlindarinnar.

• Með endurgjaldslausri úthlutun aflaheimilda er renta af fiskveiðum afhent eigendum útgerðarfyrirtækja.
• Þau veiðigjöld sem nú eru lögð á eru nánast málamyndahlutdeild í rentu af fiskveiðum þar sem þau gera lítið meira en að jafna út opinberan kostnað við sjávarútveg.
• Ívilnanadi skattareglur varðandi afskriftir og gjaldfærslur á gengisbreytingum hafa gert það að verkum að skattgreiðslur útgerðar hafa jafna verið litlar.
• Engar hömlur eru á fjárhagsleg samskipti milli tengdra aðila í veiðum vinnslu og sölu á erlendum mörkuðum sem gerir milliverðlagningu og viðskipti í skattalegum tilgangi möguleg.

Upptalningin hér að framan sýnir að mikið verk bíður þeirra sem vilja breyta núverandi ástandi og ganga svo frá hnútum að þjóðin fái eðlilegan arð af auðlindum sínum. Hún sýnir líka að ýmislegt væri hægt að gera til að nálgast það markmið ef vilji er fyrir hendi.