Author: Indriði H Þorláksson

Hagfræðingur frá Freie University, Berlín

HS Orka og lífeyrissjóðirnir (síðari hluti)

Birtist í Vísbendingu 17. október 2025

Ákvarðanir og ábyrgð

Þótt þau lánaviðskipti sem hér um ræðir séu viðskipti félaga eru þau í raun ákvarðanir einstaklinga og á ábyrgð þeirra. Í þeirri félagaflækju sem að framan er lýst getur verið erfitt að greina hverjir það eru sem ákvarðanir taka og hverjir geta talist ábyrgir fyrir þeim. Á það sérstaklega við um ákvarðanir sem teknar eru af þeim félögum sem margir eigendur standa að eins og HS Orka Holding og Jarðvarmi slhf. Þær ákvarðanir sem þessi félög taka eru teknar af þeim einstaklingum sem félögunum stjórna fyrir hönd og á ábyrgð raunverulegra eigenda þessara félaga. Er því óhjákvæmilegt að spyrja hvort þær samræmist hagsmunum og vilja eigendanna og hvort þær hafi verið teknar með vitund þeirra og fullu umboði.

Óljóst er hvaðan tillaga um lánveitingu til HS Orku er komin og einnig hvernig samþykki hennar fyrir hönd raunverulegra eigenda var háttað. Vegna takmarkaðra upplýsinga um það efni í ársreikningum eða öðrum gögnum verður aðeins ályktað um það í ljósi stöðu og umboðs þeirra sem að málinu komu á hverju stigi.

Þörf rekstrarfélagsins, HS Orku hf, á láni er vægast sagt óljós og enn síður er hægt að styðja lán með nærri 11% vöxtum til 12 ára skynsamlegum rökum. Tillögu um lántökuna er því vart að leita hjá stjórn rekstrarfélagsins þar semval stjórnarmanna virðist hafa ráðist af rekstrarlegum forsendum ,en líklegt að hana megi rekja til HS Orka Holding semer samstarfsvettvangur eigendanna. 

Hæpið er að fulltrúar Jarðvarma í stjórn HS Orka Holding hafi lagt tillöguna fram og benda líkur til þess að hún hafi komið frá erlendu eigendunum, sem hagnast munu á skattasniðgöngunni. Þó er óhjákvæmilegt að spyrja um hlut forstjóra HS Orku Holding hf. og hvort eigendur félagsins hafi við ráðningu hans horft til þess að í forstjóratíð hans hjá Fjarðaráli var tekið upp lántökuskema sem leiddi til þess að það fyrirtæki hefur aldrei greitt teljandi tekjuskatt en fært Alcoa milljarða viðbótarhagnað á kostnað íslenskra skattgreiðenda.

Hvernig svo sem tillagan um lánaviðskiptin er fram komin hefur Stjórn HS Orka Holding orðið að taka afstöðu til hennar og samþykkja hana, þar á meðal þeir stjórnarmenn sem tilnefndir voru af Jarðvarma slhf og eru fulltrúar lífeyrissjóðanna. Hvort skattaleg áhrif hennar hafi verið rædd og hver rök þeirra voru fyrir að samþykkja hana liggur ekki fyrir. Þeir hljóta hins vegar að hafa kynnt stjórn Jarðvarma tillöguna áður en hún var samþykkt, þar sem það félag leggur fram hluta lánsfjárins f.h. sjóðanna.

Lífeyrissjóðirnir 14 sem eiga Jarðvarma leggja fram lánsféð. Þess vegna og einnig vegna þess hve lánveitingin er stór og óvenjuleg verður að ætla að stjórn Jarðvarma hafi borið hana undir stjórnir lífeyrisjóðanna og þeir því ábyrgir fyrir henni. Hvort ábyrgðin liggur hjá framkvæmdastjórum sjóðanna og starfsfólki þeirra eða stjórnum lífeyrissjóðanna er þó óljóst en hafi lánveitingin verið samþykkt án aðkomu stjórna sjóðanna virðist sem starfsfólk sjóðanna hafi brotið þær starfsreglur sem því eru settar og koma m.a. fram í starfsháttayfirlýsingunum hér að framan og því farið út fyrir umboð sitt með því að fjárfesta í starfsemi sem ekki uppfyllir þær kröfur sem sjóðirnir gera.

Með tilliti til eðlis umræddrar lánveitingar vekur sérstaka athygli að meðal eigenda Jarðvarma slhf er Lífeyrissjóður starfsmanna ríkisins. Í stjórn hans sitja 4 einstaklingar tilnefndir af bandalögum opinberra starfsmanna og 4 fulltrúar tilnefndir af fjármálaráðherra. Það sætir ólíkindum að fulltrúar þessara aðila hafi fallist á ráðstafanir sem fyrst og fremst hafa þann tilgang að rýra tekjur ríkissjóðs. 

Lánveiting Jarðvarma slhf til HS Orku er dæmi um gjörning sem bæði gengur gegn fjárhagslegum hagsmunum samfélagsins og er í hrópandi ósamræmi við tilgang lífeyrissjóðanna. Hún brýtur gegn öllu sem nefna má samfélagslega ábyrga stjórnunarhætti og er andstæð þeim markmiðum sem lýst er í starfsháttayfirlýsingum lífeyrissjóðanna.

Mannval og vönduð vinnubrögð

Rekstur sjóða sem varðveita og ávaxta lífeyri landsmanna krefst þekkingar á fjármálum og efnahagsmálum svo og skilnings á þeim sérstöku kröfum sem gerðar eru til lífeyrissjóða sem félagslega mikilvægra stofnana og koma m.a fram í lögum um starfsemi þeirra. Miklar kröfur þarf því að gera til stjórna og starfsfólks sjóðanna.

Eins og rakið hefur verið hafa margir komið að lánveitingunni, forstjóri HS Orku Holding ásamt fjórum stjórnarmönnum þess félags, þar af tveimur tilnefndum af Jarðvarma, fimm manna stjórn Jarðvarma ogframkvæmdastjórar 14 lífeyrissjóða. Ferilskrár þeirra flestra bera vott um góða menntun og víðtæka reynslu, m.a. hjá landsþekktum fjármálafyrirtækjum. Færni og reynslu til að taka á erfiðum málum ætti því ekki að skorta. Það vekur því furðu að velþekkt og augljós aðferð til að hafa fé af ríkissjóði skuli hafa staðist skoðun allra þessara aðila með fjölda sérfræðinga sér við hlið og hlotið samþykki þeirra og síðan stjórna lífeyrissjóðanna með um 100 fulltrúa stéttarfélaga og vinnuveitenda. 

Skorti á tíma eða aðbúnaði verður vart kennt um það sem vanta kann á í vinnubrögðum. Laun stjórnarmann Jarðvarma, með það hlutverk eitt að sjá um eignarhald á hlutum í HS Orku, voru 1.176 þús kr. á mann árið 2024 og tvöföld sú fjárhæð fyrir formann, alls 7.056.000 kr. Félagið hefur einnig framkvæmdastjóra og voru laun og launatengd gjöld hans og stjórnar samtals tæpar 19 m.kr. á árinu. Auk þess greiddi sjóðurinn um 45 m.kr. í ráðgjöf og viðskiptakostnað.

Stjórnarlaun lífeyrissjóðanna mega og teljast bærileg. Framkvæmdastjórar þeirra eru með allt að 3 m. kr. á mánuði og fyrir stjórnarsetu er greitt allt að 3 – 4 m.kr. á ári þannig að reikna má með að hjá þessum 14 lífeyrissjóðum sé framkvæmdastjórum og stjórnarmönnum greiddar ekki minna en 800 milljónir króna á ári.

Afleiðingar aðgerðaleysis

Tekjutap ríkissjóðs af þessum eina lánasamningi gæti numið á þriðja milljarð króna á 12 ára tímabili. Það er ekki há fjárhæð í samanburði við það tap sem orðið hefur af svipuðum aðgeerðum ísl. stóriðjuveranna sem hafa verið látnar viðgangast. Aðgerðaleysi gagnvart gjörningum HS Orku og stóriðjunni setur fordæmi fyrir annan rekstur erlendra aðila hér á landinu hvort sem er á þeirra eigin vegum eða í samstarfi við innlenda aðila. Verkefni sem þessir aðilar sækja í eru flest tengd auðlindanýtingu svo sem fiskeldi, orkufrekur iðnaður og rekstur gagnavera en einnig rekstur vatnsorkuvera og vindorkuvera víða um land og jarðefnanám. Víst má telja að nýir rekstraraðilar, innlendir sem erlendir, munu krefjist þeirra sömu “skattfríðinda” og þeir sem fyrir erunjóta. Áhrif þessa kunna og að ná til ferðaþjónustu þar sem erlend eignaraðild er þegar veruleg. Verði það niðurstaðan munum við innan fárra ára hafa afsalað stórum hluta af auðlindaarði okkar til erlendra og innlendra fjárplógsafla.

Önnur mál

Hér hefur fyrst og fremst verið fjallað um skattahlið þessa máls og það að lífeyrissjóðir taki þátt í gjörningi sem kostar ríkissjóð stórfé. Því er hins vegar ekki að neita að þessi athugun vekur einnig aðrar áleitnar spurningar. Tvennt skal nefnt, hagsmunatengsl og freistnivandi í samskiptum lífeyrissjóða og fjárfestaannars vegar og óskilvirkt stjórnkerfi lífeyrissjóðahins vegar.

Fyrra atriðið birtist í samstarfi lífeyrissjóðanna 14 og annarra eigenda HS Orku. Lífeyrissjóðirnir fjárfesta í HS Orku með því að stofna til félagslegra tengsla við HS Orku sem geta leitt til þess að störf og kjör nokkurra starfsmanna eða fulltrúa þeirra séu háð þessum samskiptum. Komi ágreinings- eða álitamál milli eigendanna til ákvörðunar geta persónulegir hagsmunir hafi áhrif á afstöðu þeirra sem að henni koma.

Með hinu atriðinu er átt við að stjórnir lífeyrissjóðanna eru skipaðar fulltrúum stéttarfélaga annars vegar og samtaka vinnuveitenda eða opinberra vinnuveitenda hins vegar oft 6 eða fleiri hjá hverjum sjóði. Yfirleitt veljast framámenn í hvorum hópi eða starfsmenn viðkomandi samtaka til að gegna stjórnarstörfum í lífeyrissjóðunum án tillits til þekkingar á verkefnum sjóðanna og enn síður þekkingar eða reynslu af fjármálastarfsemi sem er orðin snar þáttur í starfi þeirra. Vegna fjölda sjóðanna og stjórnarmanna og góðra starfskjara er þessi stjórnarkostnaður verulegur og ekki hægt að útiloka að með þessu fyrirkomulagi sé launakostnaði stéttarfélaga og samtaka vinnuveitenda að einhverju marki velt yfir á lífeyrissjóðina.

Höfundur er hagfræðingur, fyrrv. ríkisskattstjóri og félagi í Reykjavíkur Akademíunni

1 Ekki er ljóst hvort það séu aðeins álverin sem komist hafa hjá skattgreiðslum eða hvort það eigi einnig við um gagnaver, fiskeldi og önnur fyrirtæki erlendra aðila t.d. í ferðaþjónustu.

2 HS Orka er meirihlutaeigand í Vesturverki sem er með Hvalárvirkjun og fleiri virkjanir í undirbúningi.

Auðlindir hér og þar

Forsætisráðherra og fjármálaráðherra héldu blaðamannafund. Boðskapurinn var einfaldur en skýr. Samfélagið þarfnast meiri tekna á næstu árum til þess að tryggja megi velferð allra. Eftir tímabil vaxandi ójöfnuðar er nauðsynlegt að þeir sem mest hafa, og hafa í mörgum tilvikum fengið verulega meira á síðustu árum, leggi meira að mörkum. Mikilvægur þáttur þess er að tryggja að þeim verðmætum, sem náttúruauðlindir okkar skapa, verði skipt réttlátar.

Blaðamannafundurinn var í Osló.

Í Kjarnanum og á heimasíðu minni birtist í dag fyrsta grein af nokkrum sem ég áforma að birta á næstunni um eina af náttúruauðlindum okkar undir nafninu Fiskveiðiauðlindin og þjóðin.

Kjósið Dag

Ég kynntist Degi B. Eggertssyni þegar ég starfaði fyrir endurreisnarstjórn Jóhönnu Sigurðardóttur og Steingríms J. Sigfússonar á árunum 2009 til 2013 í tengslum við samskipti ríkis og sveitarfélaga og fleiri mál. Ég fann strax að þar var á ferðinni eftirtektarverður stjórnmálamaður sem hafði góða yfirsýn og skilning á þeim málum sem hann fjallaði um. Málefnalegur, hreinskiptinn og samstarfsgóður. Ég gekk síðar í Samfylkingafélagið í Rekjavík ekki síst til að styðja hann til forystu í borginni og er félagi þar enn ásamt því að vera einnig í félagi Vinstri grænna í Reykjavík.

Eiginleikar Dags hafa sýnt sig í forystu hans fyrir Samfylkinguna í Reykjavík og í starfi hans sem borgarstjóri. Hann hefur leitt áður óþekkta faglega stefnumörkun í þeim borgarmálefnum sem mestu skipta mestu og hefur ásamt samstarfsflokkunum mótað og innleitt breytingar sem horfa til framtíðar og heilla fyrir borgarbúa.

Sem borgarstjóri hefur hann verið í forystu fjögurra flokka borgarstjórnar sem vinnur að því að hrinda í framkvæmd stórum framfaramálum um leið og þjónusta borgarinnar í velferðarmálum er efld. Til þess þarf styrka stjórn og góða liðsheild, virðingu fyrir sjónarmiðum samstarfsaðila, samhelldni og gagnkvæmt traust. Borgarpólitíkinni hefur á síðasta áratug verið lyft upp úr skotgröfum pólitískrar kreddufestu og og borgarstjórnin er ekki lengur vöggustofa fyrir framagosa þótt enn örli á þeim.

Ég skora á alla sem vilja veg Reykjavíkur sem mestan og hag borgarbúa sem bestan að kjósa Samfylkinguna og tryggja framhald á starfi Dags B. Eggertssonar sem borgarstjóra en að öðrum kosti að greiða einhverjum núverandi samstarfsflokka í borgarstjórn atkvæði sitt.

Hvern á að kjósa?

Í grein í Kjarnanum 10. ágúst sl., fyrir upphaf eiginlegrar kosningabaráttu, spurði ég: Um hvað á að kjósa. https://indridih.com/politik/um-hvad-a-ad-kjosa/. Gerði ég þar grein fyrir nokkrum meginatriðum sem ég vildi sjá í stefnu þeirra flokka sem til álita kæmu, stjórnarskrámálið og auðlindir þjóðarinnar, ábyrg ríkisfjármalastefna og skynsamleg úrvinnsla COVID-19 vandans, viðspyrna við auðsöfnun og auðræði, sanngjarnt og réttlátt skattkerfi og skilvirk skattframkvæmd. Að sjálfsögðu eru önnur mikilvæg mál á borðinu en val þessara rökstuddi ég þannig:

Annars vegar eru þau grundvallarmál í þeim skilningi að þau snúast ekki bara um fjármál heldur fyrst og fremst um jafnrétti og sanngirni. Á meðan gæðum landsins er misskipt á milli borgara þess með valdboði sem stríðir gegn réttlætistilfinningu alls þorra landsmanna og á meðan byrðar af því að halda hér uppi sæmilega siðuðu samfélagi eru lagðar á án nokkurrar sanngirni næst ekki sú félagslega samkennd og samstaða sem þarf til að taka á öðrum krefjandi verkefnum og leysa þau.

Hins vegar þarf einnig að hafa í huga að stór samfélagsverkefni kosta mikið fé og krefjast fyrirhyggju í fjármálum. Það fé sem einstaklingar og samfélagið allt hefur úr að spila, þ.e. afraksturinn af gæðum landsins, starfi landsmanna og eignum þeirra, er takmarkaður á hverjum tíma. Þessum gæðum þarf að ráðstafa með ábyrgum hætti milli verkefna einstaklinga og samfélagsverkefna á grundvelli almannahagsmuna. Til þess þarf umgjörð ríkisfjarmála að vera traust og gagnsæ og byggjast á raunsæu mati á þörfum samfélagsins og getu til að uppfylla þær.

Í kosningabaráttunni hefur skýrst hvers má vænta af flokkunum m.t.t. þessara mála og annarra mikilvægra mála. Auk skýrrar stefnu skiptir trúverðugleiki og traust miklu máli. Með tillit til þess hef ég gert upp huga minn og ákveðið hvar atkvæð mitt lendir.

Ég tel Samfylkinguna hafa lagt fram stefnu í þessum málum og öðrum sem best fellur að hugmyndum mínum. Jafnframt teflir hún fram breiðri forystu fólks sem býr yfir reynslu, þekkingu og kunnáttu og hefur í verkum sínum og málflutningi verið faglegt og málefnalegt. Ég treysti því til að fylgja stefnu sinni eftir og leita samstarfs við aðra þá flokka sem hafa áþekka grundvallarsýn á það sem skiptir máli fyrir það siðaða samfélag sem við viljum flest lifa í. Ég mun því kjósa Samfylkinguna.

Endurnýjuð heimasíða

Í rúmlega 6 ár hef ég haldið úti heimasíðu: Indriði H. Þorláksson – Greinar og pistlar um þjóðfélagsmál – þar sem ég hef haldið saman greinum sem ég hef skrifað og birt í ýmsum fjölmiðlum eða á heimasíðunni. Greinar þessar og pistlar eru nú orðnir nálægt 100 talsins flestir um auðlindamál, efnahagsmál og skattamál en einnig um ýmislegt annað.

Heimasíðan var ekki vel skipulögð og efni hennar ekki flokkað með aðgengilegum hætti. Eftir vinsamlegar ábendingar um að ástæða væri til að taka til á síðunni lét ég af því verða og breytti um leið útliti hennar nokkuð. Endurnýjuð síða er nú komin í loftið með efnisskipan og efnisyfirlitum sem ég vona að auðveldi mönnum að leita eftir einhverju bitastæðu ef það er á henni að finna.

Greinum á heimasíðunni er skipt í 6 meginflokka, Auðlindir, Efnahagsmál, Ferðamál, Kreppur, Pólitík og Skattar auk safnflokkanna Ýmislegt og Önnur mál. Í hverjum meginflokki eru 1 til 4 undirflokkar, einn fyrir almenna umfjöllun og það sem ekki fellur undir annan undirflokk og 2 til 3 undirflokkar um afmarkað efni. Skil milli flokka fara ekki alltaf eftir augljósum kvarða en ráðast fremur af huglægri nálgun minni. Þannig er undirflokkinn Skattapólitík að finna í báðum meginflokkunum Pólitík og Skattar annars vegar sem almenn stefnumótun í skattamálum og hins vegar sem umfjöllun um skattapólitísk mál sem eru á döfinni, frumvörp, tillögur o.fl.

Meginflokkana má sjá á efnisborða yfir hverri síðu og og undirflokka þeirra er að finna undir flipanum sem opnast niður af hverjum meginflokki.

Í hverjum undirflokki eru færri eða fleiri einstakar greinar sem finna má á sundurliðuðu efnisyfirliti á hægri spássíu hverju sinni.

Reikna má með að á næstunni bætist við einhverjar nýjar greinar. Á morgun reikna ég með að fram komi grein um fjármál hjúkrunarheimila og tengsl þeirra við eignir og erfðir og í aðdraganda kosninga verður ekki skortur á umfjöllunarefni, stöðutaka í ýmsum málum, uppgjör við liðin tíma og horft fram á veginn.

Tengill á síðuna verður hin sami og áður. Indriði H. Þorláksson – Greinar og pistlar um þjóðfélagsmál –

Náttúruauðlindir í þjóðareign

Eignarhald á náttúrauðlindum landsins hefur verið mikið rætt á síðustu áratugum án þess að þokast hafi í rétta átt. Auðlindanefnd, skipuð fulltrúum stjórnmálaflokka og hagsmunaaðila, lagði til í skýrslu sinni árið 2000 að þeir sem fái leyfi til nýtingar á náttúruauðlindum greiði fyrir þann rétt. Þegar á reyndi undu hagsmunagæslumenn stórútgerðar ekki þeirri niðurstöðu og hlupu frá því verki sem hafið var og umræðan um málið koðnaði niður í lögfræðilegt skæklatog. Málinu hefur þó verið haldið vakandi og hefur á vegferð sinni tekið á sig skýrari mynd í hugum almennings einkum á síðasta áratug í umræðum um stjórnarskrá lýðveldisins og í umfjöllun um veiðigjöld í sjávarútvegi:

Tengill á grein í blaði Sameykis 1. maí sl.

Náttúruauðlindir í þjóðareign